Τσούκα – Σύντομη ιστορική περιήγηση

του Ηλία Θανάση - πρώην έπαρχου Αλύκου  

Πρόλογος

Την  ιστορία ενός τόπου την μαρτυρούν τα αρχαία ευρήματα ,τα ιστορικά έγγραφα, οι προφορικές ιστορικές διηγήσεις  από γενιά σε γενιά, τα ήθη και τα έθιμα. Ακούγοντας διάφορες ιστορίες για το χωριό από τον πάππου μου Κίτσο Γκρέκο, τον σεβαστό γέροντα Λάμπη Γκαρούνη και διάφορους συγχωριανούς μου, συγκράτησα και δημοσιεύω μερικά ιστορικά γεγονότα για το χωριό Τσούκα. Επίσης βοηθήθηκα από διάφορες δημοσιεύσεις του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αλβανίας και από πηγές που αναφέρομαι σε κάθε στοιχείο. Επειδή αυτή είναι η πρώτη προσπάθεια για το ιστορικό της Τσούκας,

θέλω να παρακαλέσω όποιους συγχωριανούς διαθέτουν γραπτά ή προφορικά στοιχεία, να τα συγκεντρώσουμε για την έκδοση-δημοσίευση ενός πιο πλήρες ιστορικού ντοκουμέντου.

Γεωγραφική τοποθεσία.

Το χωριό Τσούκα είναι χτισμένο πάνω σε μια στενόμακρη ράχη, σε υψόμετρο από 0 μέχρι 100 μ, στην νότια πλευρά του λόφου Λυκούρσι, τέσσερα χιλιόμετρα νότια της πόλης των Αγίων Σαράντα. Πιθανολογείται ότι την ονομασία Τσούκα το χωριό την πήρε από την λέξη «τσουκάρα» (συνώνυμη του σωρού).  Βόρεια συνορεύει  με το χωριό Μετόχι , βορειοδυτικά  με την πόλη των Αγίων Σαράντα , ανατολικά  με τα χωριά Αλύκο και  Νεωχόρι, νοτιοανατολικά με το χωριό Φανάρι, νότια  με   τα Εξαμήλια και δυτικά  με τον Ιόνιο Πέλαγος.  Ο ποταμός Μπίστριτσα περιγράφει τα ¾ του ορίου του οικισμού, ένα χιλιόμετρο πριν την εκροή του στο Ιόνιο Πέλαγος. Νότια και ανατολικά του χωρίου, βρίσκονται τα 546 εκτάρια γεωργικής γης του χωριού που απλώνονται μέχρι τη λίμνη του Βουθρωτού σε μία απόσταση 2-3 χιλιόμετρα. Οι γύρω ράχες, του Λυκουρσίου, του Μπερντενέσι και της Μυρτιάς, ήταν τα βοσκοτόπια του χωριού. Με την διοικητική διαίρεση της Αλβανία του 1946-1951 που έγινε με κάποια αντικειμενικότητα, βάση παλαιού κτηματολογίου, των ιδιωτικών και κοινοτικών περιουσιών,  όριζε τα σύνορα του χωριού ως εξής :

- Νότια, με τα Εξαμήλια στην ράχη Μυρτιά (ξεκινώντας από το ιχθυοτροφείο στα Εξαμήλια , ανεβαίνοντας στις αποθήκες νερού και κατεβαίνοντας στην λίμνη του Βουθρωτού) -Βόρεια, με την πόλη των Αγ. Σαράντα και χωριό Μετόχι ( ξεκινώντας από την θάλασσα, μέσα στην πόλη, ο δρόμος Αγ. Σαραντα – Μετόχι μέχρι την εκκλησία του Αγ Γεωργίου στο Μετόχι

-Ανατολικά , βορειοανατολικά, νοτιοανατολικά με τα χωράφια των χωρίων Μετόχι, Τσαούσι, Αλύκο, Νεωχόρι και  Φανάρι

- Δυτικά με το Ιόνιο Πέλαγος

Κατοίκηση - δημογραφικό

Στην Τσούκα  υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από τα αρχαϊκά χρόνια. Αυτό το μαρτυρούν τα αρχαία ευρήματα που ανήκουν στον 4 αιώνα π.χ. που βρέθηκαν στο χωριό. Τα πρώτα καταγεγραμμένα ονόματα βρίσκονται σε έγγραφο του 1878 που ονοματίζει μεταξύ των αιχμαλώτων του Λυκουρσίου και 10 άτομα από την Τσούκα. Το έγγραφο αυτό, είναι η μία επιστολή του Πρόξενου Ιωαννίνων προς τον Υπουργό Εξωτερίκον της Ελλάδος τον Μάρτιο του 1878 με αρ. 37, στην οποία τον ενημερώνει για τους αιχμαλώτους που μεταφέρθηκαν από τον τούρκικο στρατό στις φυλακές των Ιωαννίνων. Τα επίθετα αυτά υπάρχουν και σήμερα στην Τσούκα.

Από τις επίσημες απογραφές από τον καιρό της τουρκοκρατίας έχουμε τα εξής στοιχεία:

-         Η τούρκικη απογραφή του 1583, αναφέρει ότι στο χωριό Τσούκα υπήρχαν 64 σπίτια, 52 με οικογενειάρχες και 12 σπιτια εργένηδων (τα ονόματα τους είναι ελληνικά με λατινικούς χαρακτήρες). Ο φόρος των κατοίκων του χωριού για το 1583 ήταν 2.000 ακτσε (τούρκικο νόμισμα). (Arkivi i Institutit te Historise, Defteri i Delvines, viti 1583, dosja L-9)

-                     Ο πληθυσμός του χωριού Τσούκα το 1888 ήταν 150 κάτοικοι σε 30 οικογένειες (από το βιβλίο του Γεωργίου Χαρ. Παπαδοπούλου “ Η Εθνική Ελληνική Μειονότητα εις την Αλβανία και το σχολικών αυτής ζήτημα”)

-                     Στην απογραφή του 1927 του Υπουργείου Εσωτερικών της Αλβανίας, κάνει λόγο για 228 κατοίκους ελληνικής καταγωγής.

-                     Αναφορά πληθυσμού στης 3.6.1937 από επιθεώρηση του Αλβανικού Υπουργείου στο σχολείο Τσούκας ,καταγράφονται 66 οικογένειες με 533 κάτοικους (από το βιβλίο του Γεωργίου Χαρ. Παπαδοπούλου “ Η Εθνική Ελληνική Μειονότητα εις την Αλβανία και το σχολικών αυτής ζήτημα”, σελ. 162)

-         Αξιόπιστα  στοιχεία για τις οικογένειες  που ζούσαν στο χωριό,  αναφέρονται στο κτηματολόγιο του 1947 που  έγινε από το Αλβανικό κράτος. Κάνει λόγο για 95 οικογένειες, από τις οποίες  86 ελληνικής καταγωγής, 7 ινδικής καταγωγής (αθίγγανοι), 1 οικογένεια  τσάμικης καταγωγής  και 1 οικογένεια λιάμπικης καταγωγής (γαμπρός στο χωριό). Οι οικογένειες ινδικής καταγωγής πιθανολογείται ότι εγκατασταθήκαν στο χωριό μεταξύ 1920 και 1925.  Η πρώτη τσάμικη οικογένεια στο χωριό ήρθε το 1925.

-         Στην απογραφή του 1989, του Υπουργείου Εσωτερικών Αλβανίας, καταγράφονται 2.203 κάτοικοι, από τους οποίους οι  1853 έχουν ελληνική εθνικότητα  και οι 350 αλβανική.

-         Ανεπίσημα  στοιχεία σήμερα οι εγγεγραμμένοι κάτοικοι  του χωριού είναι 3.332  εκ των οποίων 2.179  ελληνικής καταγωγής και 1.153 αλβανικής.

Μνημεία

-         Το οχυρό του Δέματος

              Το οχυρό του Δέματος βρίσκεται δίπλα  από την Μονή του Αγίου Γεώργιου Τσούκας, χρονολογείται τον  τέταρτο με τρίτο αιώνα π. χ.  Το οχυρό αυτό  κτίστηκε στο στενότερο σημείο της χερσονήσου του Βουθρωτού, με σκοπό να  εμποδίζει τους εισβολείς προς το  Βουθρωτό. Το μήκος του είναι 650 μ, ξεκινώντας από την όχθη της λίμνης του Βουθρωτού συνεχίζοντας στην κορυφή του λόφου, και φτάνει μέχρι τη θάλασσα, κάτω ακριβώς από τη μοναστήρι. Είχε πλάτος 9,20 - 9,60 μ και στην πραγματικότητα αποτελείται από δύο παράλληλους τοίχους με πλάτος 2,80 μ. αντίστοιχα, όπου ανά 3-4 μέτρα, τα δύο πλευρικά τοιχώματα  συνδέονται με εγκάρσιους τοίχους.  Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι με ογκόλιθους διαστάσεων  2,20 x0,75 ;0,88 x 0,77 μ.

-         Οχυρωμένοι  πύργοι μέσα στο χωριό

        Υπάρχουν δυο πύργοι, ο ένας στο Τσουμπάρι (πλησίον του 9- χρόνου σχολίου) και ο άλλος δίπλα από το σπίτι του Γιάννη Τσάμη. Τα κτίρια είναι ορθογώνιου σχήματος  11 x 11 μ, ενώ τα οχυρώματα  τους έχουν διαστάσεις 33 x 30 για το πρώτο και 33 x 32 για το δεύτερο. Οι τοίχοι κτίστηκαν με μεγάλους ογκόλιθους, διαστάσεων  1 x 0,25 x 0,46 μ., 0,65 x 0,51 x 0,83 μ. κλπ .Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους , φαίνεται ότι ανήκουν στον  τέταρτο με τρίτο αιώνα π. χ.  και  ότι έχουμε να κάνουμε με μια δόμηση του κοινωνικού χαρακτήρα. Σήμερα φαίνετε μόνον ο πύργος στο Τσουμπάρι, ενώ από το οχύρωμα του μόνον κάποιοι σκόρπιοι ογκόλιθοι. Στον άλλον πύργο έκτισαν πολυκατοικία στα τέλη της   δεκαετίας  του 80, ενώ από το οχύρωμα διακρίνονται ακόμα κάποιοι σκόρπιοι ογκόλιθοι.

-         Δυο αρχαίοι τάφοι

             Στην Β.Α. πλευρά του χωριού, το 1922 ανακαλύφθηκαν παλαιοί τάφοι με μήκος  2.50 μ., πλάτος  0.92 μ. και  βάθος 0.85 μ. Στην ίδια περιοχή βρέθηκαν κεραμικά της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου.

Αξιοσημείωτα  κτίσματα του Μεσαίωνα μέχρι το 1990

-         Το χωριό Λυκούρσι

        Ήταν χρισμένο ανάμεσα στο κάστρο στη κορυφή του λόφου Λυκούρσι και του χωριού Τσούκα. Την πρώτη αναφορά του χωριού υπάρχει το έτος 1032. Στον κώδικα της Μονής της  Κάμενας (Β.Α του Δέλβινου), αναφέρεται ότι ο Μονή προικίστηκε με κτήματα από το Λυκούρσιο, τη Φοινίκη και την Καμενίτσα.(σελ. 55 του βιβλίου “ Η επανάσταση του 1878 στο Λυκούρσιο της Άνω Ηπείρου” του Τηλέμαχου Λαχανά ). Το 1431 το χωριό αποτελούνταν από οκτώ οικογένειες, το 1582-1583 από εβδομήντα οικογένειες και το 1852 από σαράντα οικογένειες (σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Αγίων Σαράντα και Δελβίνου του Αποστόλη Πάγκου). Το Λυκούρσιο καταστράφηκε στην ομώνυμη επανάσταση του 1878 και οι κάτοικοι του σκορπίστηκαν σε άλλα μέρη, κυρίως στην Τσούκα στην Κέρκυρα και τους Αγίους Σαράντα. Οι οικογένειες των Λυκουρσιωτών που εγκαταστάθηκαν στην Τσούκα, είναι αυτές με επώνυμο Σκούρτη, Νίκα, Νάνη και Κόλια.

-         Το κάστρο στο Λυκουρσι

Πηγές  αναφέρουν ότι το κάστρο στο Λυκουρσι χτίστηκε το 1537, όταν ο Σουλτάνος ​​Σουλεϊμάν έκανε μια εκστρατεία  εναντίον  της Κέρκυρας. Το κάστρο είναι κτισμένο δίπλα από τα  ερείπια του καταστραμμένου χωριού Λυκούρσι, στην κορυφή ενός ψηλού λόφου, σε υψόμετρο 265 μ, που υψώνεται σε μορφή πυραμίδας. Το σχέδιο είναι  σχεδόν τετράγωνο: 42 x 44 μ. με δύο ορθογώνιους πύργους στον δυτικό τοίχο. Οι τοίχοι είναι χτισμένοι από πέτρα και ασβέστη. Το τείχος φτάνει 6.70 -7 μ και πάχους έως 2 μ. Στη μέση του εξωτερικού τοίχου βρέθηκαν  τα ίχνη ενός ναού με τοιχογραφίες. Σήμερα, στο κάστρο  λειτουργεί μπαρ-εστιατόριο με την παλιά και πιο σύγχρονη αρχιτεκτονική. Μετατράπηκε σε ένα από τα πιο πολυσύχναστα μέρη των Αγίων Σαράντα και γίνεται προορισμός σχεδόν από κάθε τουρίστα που επισκέπτεται την περιοχή.

-         Ο Μήλος της Τσούκας

             Κτίστηκε το 1808 και το νερό για την λειτουργία του ερχόταν από τον ποταμό Καλασιότη (Μετόχι). Ήταν κτισμένο δίπλα από το σπίτι του Λάμπη Γκουνέλα.  Το αυλάκι λίγων χιλιόμετρων το έκαναν με εθελοντική εργασία οι κάτοικοι του χωρίου. Για την διάβαση των ανθρώπων και ζωών είχαν φτιάξει και τρεις πέτρινες γέφυρες, στο σπίτι του Ηρακλή Γκουνέλα, του Σπύρο Τούρλα και του Λάμπη Γκουνέλα. Ο Μήλος λειτούργησε μέχρι το 1958.

Εκκλησιές

-         Μονή  Άγιου Γεωργίου Τσούκας

      Ο ναός κτίστηκε τον 14 αιώνα και επεκταθεί τον 17 αιώνα. Η μονή είναι κτισμένη στην κορυφή ενός λόφου με υψόμετρο 188 μ, επτά χιλιόμετρα νότια από το χωριό Τσούκα. Συνορεύει: ανατολικά με την λίμνη του Βουθρωτού, βόρεια μα τον λόφο του Μπερτενέσι, δυτικά με τον Ιόνιο Πέλαγος και νότια με τα Εξαμίλια

-         Εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (ενοριακός ναός)

       Είναι κτισμένη στο κέντρο του χωρίου. Δεν έχουμε πολλά στοιχεία, πιθανολογείται ότι κτίστηκε στα τέλη του 17 αιώνα, σε  μικρότερες διαστάσεις από την σημερινή

-         Εκκλησία Άγιου Κοσμά και Δαμιανού

       Ήταν κτισμένη διπλά από την γέφυρα της Τσούκας (δρόμου Αγ. Σαράντα-Βουθρωτού). Δεν έχουμε κα;θόλου στοιχεία πέρα απο την προφορική παραδοση για την ύπαρξη της. Είναι εντελώς καταστραμμένη, λίγα μέτρα από τα θεμέλια της, σήμερα είναι κτισμένο παρεκκλήσι 

-         Εκκλησία Άγιου Νικόλαου

  Είναι κτισμένη στο νεκροταφείο του χωρίου στην ράχη Μπερτενέσι

-         Εκκλησία Αγίας Μαρίνας

  Σήμερα είναι μόνον το παρεκκλήσι της, ακριβώς πάνω στο αρχαίο οχυρό στο Τσουμπάρι

Στοιχεία για τα σχολεία της Τσούκας 

-                     Πιθανολογείται ότι το πρώτο δημοτικό Ελληνικό σχολείο λειτούργησε στην Εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης το 1890

-                     Το σχολικό έτος 1928-1929, λειτουργούσαν 5 τάξεις με 52 μαθητές ενώ το έτος 1929-1930 λειτουργούσαν 4 τάξεις με 49 μαθητές. Και τις δύο χρονιές δάσκαλος ήταν ο Ανδρέας Κέσκος από το χωριό Βρυώνι. (Από το βιβλίο του Γεωργίου Χαρ. Παπαδοπούλου “ Η Εθνική Ελληνική Μειονότητα εις την Αλβανία και το σχολικών αυτής ζήτημα” (σελ. 72))

-         Επιθεωρητής στο σχολείου της Τσούκας, στις 3.6.1937 από το Αλβανικό Κράτος, αναφέρει  3 τάξεις με 49 μαθητές με δάσκαλο τον Ελευθέριο Τάλλιο, ετών 24. (Από το βιβλίο του Γεωργίου Χαρ. Παπαδοπούλου “ Η Εθνική Ελληνική Μειονότητα εις την Αλβανία και το σχολικών αυτής ζήτημα” (σελ. 162))

-                     Το ελληνικό δημοτικό σχολείο κτίστηκε το 1939 από το Ελληνικό Προξενείο Αγίων Σαράντα με την συνεισφορά και των κατοίκων του χωρίου.

-         Το 7- χρόνο σχολείο λειτούργησε το 1964

Στοιχεία για μεγάλα έργα  υποδομής

-                     Ο δρόμος  από τα κέντρο του χωρίου μέχρι την εθνική οδό Αγίων Σαράντα – Βουθρωτό διανοίχθηκε το 1946 με εθελοντική εργασία από τους κατοίκους του χωρίου.

-         Ο δρόμος Μετόχι – Τσούκα κατασκευάστηκε από το κράτος και με εθελοντική εργασία των τσουκιωτών, το 1984.

-         Το υδραγωγείο ολοκληρώθηκε το 1969

-         Η αποξήρανση του πνιγμένου κάμπου του Βούρκου έγινε το 1959. Αξιοσημείωτο αυτού του έργου είναι το μεγάλο κανάλι που ανοίχτηκε στο Μπερτενέσι, αλλάζοντας τον προορισμό του ποταμού, από τη λίμνη του Βουθρωτού στη θάλασσα.